اقاله عقد بیع

اقاله عقد بیع

اقاله عقد بیع به معنای برهم زدن عقدی است که با توافق و تراضی دو طرف آن شکل گرفته است. برای این کار، وجود شرایط قانونی لازم است؛ از جمله تراضی طرفین، اعلام اراده، اهلیت قانونی در زمان اقاله و انجام اقاله بدون فشار و اکراه. از جمله پیامدهای اقاله، از بین رفتن عقد بیع منعقد شده می‌باشد.

عقد بیع، به عنوان یکی از مهم‌ترین عقود لازم و معوض، در میان افراد جامعه برای انتقال مالکیت مورد استفاده قرار می‌گیرد. بسیاری از افراد در طول زندگی خود حداقل یک بار این عقد را منعقد کرده و از آثار مثبت حقوقی آن بهره‌مند می‌شوند.

چون عقد بیع ضروری است، طرفین آن نمی‌توانند به دلخواه و هر زمان که بخواهند، آن را برهم بزنند. همچنین مواردی چون فوت و جنون افراد که موجب انفساخ می‌شود، در اینجا تأثیری نخواهد داشت. به همین دلیل، قانون‌گذار نهاد حقوقی اقاله را برای این عقد پیش‌بینی کرده است، به‌طوری‌که در صورت تحقق شرایط قانونی، طرفین قادر به برهم زدن عقد بیع خواهند بود.

با در نظر گرفتن پیچیدگی‌های حقوقی اقاله، در این مقاله به بررسی ماهیت اقاله عقد بیع، شرایط قانونی لازم برای آن، قواعد اقاله مشروط در بیع، مدت زمان قانونی برای اعمال اقاله، آثار آن و همچنین بحث قابل ابطال بودن، فسخ و اقاله بودن اقاله پرداخته و رأی دیوان عالی کشور و فایل دانلود نمونه اقاله عقد بیع را ارائه خواهیم داد.

اقاله عقد بیع چیست؟

در پاسخ به این پرسش که اقاله عقد بیع به چه معناست، باید گفت که اقاله یا تفاسخ به این مفهوم است که طرفین پس از انعقاد عقد بیع، با رضایت کامل، این عقد را برهم زده و آثار آن را از زمان اقاله از بین می‌برند.

به عبارتی، اقاله یک نهاد قانونی برای برهم زدن عقود لازم است، به جز مواردی که قانون آن‌ها را مستثنی کرده است (مانند نکاح و وقف). در صورت وجود شرایط قانونی برای اقاله و انجام آن توسط طرفین، عقد اتفاق افتاده از آن زمان به بعد فاقد هرگونه اثر حقوقی خواهد شد.

شرایط قانونی اقاله عقد بیع

برای تحقق اقاله عقد بیع و اعتبار آثار ناشی از آن، شرایط قانونی خاصی باید وجود داشته باشد. در این بخش، شرایط لازم برای انجام اقاله عقد بیع از منظر حقوقی بررسی می‌شود:

۱. تراضی دو طرف بر اقاله عقد بیع.
2. هماهنگی رضایت و اراده طرفین در هنگام اقاله.
3. استرداد عوضین معامله پس از اعلام اقاله.
4. انجام اقاله بدون هیچگونه اجبار و با رضایت کامل.
5. وجود اهلیت قانونی طرفین در زمان اقاله.

به‌علاوه، درک نحوه اثبات اقاله برای طرفین عقد بیع و سایر عقود امکان اقاله دار اهمیت دارد، به خصوص وقتی که یکی از طرفین منکر تحقق اقاله باشد. برای کسب اطلاعات بیشتر در این خصوص، مطالعه مقاله پیشنهادی توصیه می‌شود.

اقاله مشروط در عقد بیع

قانون‌گذار در مورد قابلیت اقاله مشروط در عقد بیع ساکت بوده و موضع مشخصی بیان نکرده است. با این حال، برخی نشست‌های قضایی اقاله معلق را پذیرفته‌اند، در حالی که برخی دیگر در کتب حقوقی نسبت به آن شبهه دارند.

منظور از اقاله مشروط در عقد بیع این است که تحقق اقاله به انجام شرطی وابسته باشد. به عنوان مثال، اگر دو طرف توافق کنند که در صورتی که ثمن معامله در زمان مشخصی پرداخت نشود، حق دارند عقد بیع را با توافق یکدیگر اقاله کنند. در این خصوص، هیئت عالی در نشست قضایی اظهار داشتند:

“شرط تعلیق در اقاله قابل قبول است، زیرا اقاله یک توافق دو طرفه با ماهیت حقوقی مستقل است و می‌توان اثر آن را منوط به پرداخت ثمن یا عودت مبلغ پرداختی نمود، و در صورت عدم حصول شرط، اقاله منتفی خواهد بود.”

برخی دیگر از حقوقدانان و فقهای امامیه اقاله مشروط و معلق را نادرست می‌دانند و بیان می‌کنند که ماهیت اقاله، قراردادی مستقل نیست و تنها ابزاری برای فسخ قرارداد است. بدین ترتیب، برخی حقوق‌دانان به این نتیجه می‌رسند که اقاله مشروط در نظام حقوقی جمهوری اسلامی ایران که مبتنی بر فقه امامیه است، صحیح نمی‌باشد.

مدت زمان اقاله عقد بیع

قانون‌گذار در مواد ۲۸۳ تا ۲۸۸ قانون مدنی به بحث اقاله در قراردادها، از جمله اقاله در عقد بیع می‌پردازد. بررسی مدت زمان مشخص برای اقاله عقد بیع باید با توجه به این مواد انجام شود. بر اساس تحلیل مواد مذکور، باید گفت:

در هیچ یک از این مواد، مدت زمان ویژه‌ای برای اقاله عقد بیع در نظر گرفته نشده و این موضوع به توافق و اراده طرفین یا مدت مشخص در قرارداد فروش بستگی دارد. بنابراین، اگر شرایط قانونی اقاله برقرار باشد، طرفین می‌توانند نسبت به اقاله اقدام کنند.

همچنین باید توجه داشت که تمامی عقود لازم قابل اقاله نیستند و قانون‌گذار مستثنیاتی را برای این نهاد حقوقی در نظر گرفته است. علاقمندان به اطلاعات بیشتر در این زمینه می‌توانند به مقالات مرتبط مراجعه کنند.

آثار اقاله عقد بیع

چنانچه شرایط قانونی اقاله عقد بیع فراهم باشد و طرفین یا نمایندگان قانونی آن‌ها اقدام به اقاله نمایند، آثار متفاوتی پدیدار می‌شود که در این بخش به بررسی آن‌ها می‌پردازیم. آثار اقاله عقد بیع شامل موارد زیر است:

۱. از بین رفتن عقد لازم بیع با توافق و رضایت هر دو طرف.
2. استرداد عوضین یعنی مبیع و ثمن از سوی بایع و مشتری به یکدیگر.
3. از بین رفتن آثار حقوقی عقد از زمان تحقق اقاله (زیرا اثر اقاله ناظر به آینده است); طبق ماده ۲۸۷ قانون مدنی، اگر تا زمان اقاله، منافع و نمائات در مورد معامله ایجاد شود، به مالک آن تعلق خواهد داشت.

قابل ذکر است که بموجب ماده ۲۸۶ قانون مدنی، تلف یکی از عوضین مانع از اقاله نمی‌شود و طرفین باید طبق ماهیت عوض تلف شده، مبلغ مثلی یا قیمی آن را پرداخت کنند.

همچنین، طبق ماده ۲۸۸ قانون مدنی، اگر یکی از طرفین در طول زمان قرارداد تصرفاتی در مورد معامله انجام دهد که موجب افزایش قیمت آن شود، پس از اقاله، به همان میزان مستحق خواهد بود.

آیا اقاله قابل ابطال، فسخ و اقاله شدن است؟

پاسخ به این سوال که آیا اقاله قابلیت ابطال، فسخ و اقاله مجدد دارد، به مقررات قانون مدنی و مواد مربوط به اقاله مرتبط است. به طور کلی، اقاله قابلیت اقاله مجدد ندارد و نمی‌توان عقدی را که به واسطه اقاله برهم خورده به حالت قبلی بازگرداند. برای انجام این کار، باید دوباره عقد را منعقد کرد.

اما در مورد ابطال و فسخ اقاله‌ای که نسبت به عقد لازم انجام شده، باید گفت که این امکان وجود دارد؛ به شرطی که بتوان ثابت کرد در زمان اقاله، شرایط لازم مانند اهلیت و اراده وجود نداشته است.

در نهایت باید گفت که هرچند اقاله مانند فسخ و انفساخ به عنوان علل انحلال عقد عمل می‌کند، اما تفاوت‌های بنیادینی با آن‌ها دارد.