ضمان قهری
مضمون ضمان
ضمان در لغت به معنای کفالت، پذیرش و ملتزم شدن است. این مفهوم به دو نوع تقسیم می‌شود: ضمان عقدی و ضمان قهری. ضمان عقدی به تعهداتی اشاره دارد که ناشی از قرارداد است و به دو حالت تقسیم می‌شود. در یک حالت، ضمان مستقیماً مربوط به عقد نیست و از لوازم عقود معاوضی معتبر ناشی می‌شود که به نام “ضمان معاوضی” شناخته می‌شود. در حالت دیگر، ضمان مستقیماً به عقد مربوط می‌شود و منظور اصلی از آن “عقد ضمان” است.
ضمان قهری به مسئولیت انجام کار یا جبران ضرر بدون وجود قرارداد یا توافق بین طرفین اشاره دارد و بر اساس حکم شرع و قانون به‌صورت قهری بر فرد تحمیل می‌شود. شرایطی وجود دارد که در آن قراردادی میان طرفین وجود نداشته باشد یا مسئولیت ناشی از قرارداد معتبر نباشد و مبنایی غیر از قرارداد داشته باشد.
موارد ضمان قهری
قانون مدنی چهار موضوع را به‌عنوان موارد ضمان قهری محسوب می‌کند:
۱. غصب و موارد مشابه
2. اتلاف
3. تسبیب
4. استیفاء
۱. غصب
غصب به معنای تسلط غیرقانونی بر مال (حق) شخص دیگر است. موارد غصب می‌تواند شامل عین، منفعت، حق یا ترکیبی از این موارد باشد. غاصب باید مال مغصوب را به مالک آن بازگرداند و در صورت از بین رفتن مال مغصوب، باید مثل یا قیمت آن را پرداخت کند. همچنین مسئولیت در مورد نقص و عیب مال بر عهده غاصب است، حتی اگر افعال او دلیل آن باشد. غاصب ضامن منافع مال مغصوب به اندازه نفع زمانی است که تصرف کرده و همچنین برای ایادی بعدی خود، حتی اگر از نفع استفاده نکرده باشد.
۲ و ۳. اتلاف و تسبیب
هر کس که موجب زیان به شخص دیگر شود، طبق قاعده “لاضرر” موظف به جبران خسارت خواهد بود. قانون مدنی ایران مسئولیت ناشی از این موارد را تحت دو عنوان اتلاف و تسبیب بیان می‌کند. در اتلاف، عمل یا ترک فعل شخص به‌طور مستقیم و بدون واسطه باعث تلف مال می‌شود، در حالی که در تسبیب، مسئله به‌طور غیرمستقیم و با واسطه به تلف مال می‌انجامد. در اتلاف، اعم از عمد یا غیرعمد، مسئولیت وجود دارد، ولی در تسبیب نیت و تقصیر عامل لازم است.
۴. استیفاء
استیفاء به معنای استفاده شخص از عین یا منافع مال غیر بر اساس توافق صریح یا ضمنی صاحب مال است. در این موارد، به دلیل وجود توافق طرفین، عامل یا صاحب مال ممکن است مستحق دریافت اجرت عمل یا اجرت المثل باشد، مگر اینکه مشخص شود که عمل مجانی بوده یا اجازه استفاده به‌صورت رایگان ارائه شده است.
