قسم و انواع آن و سایر موضوعات مرتبط به آن
تعریف سوگند
سوگند عبارتست از به شهادت طلبیدن خداوند متعال برای بیان امری به سود خود و به زیان دیگری.
الفاظ سوگند
ماده ۲۸۱ ق.آدم – سوگند بايد مطابق قرار دادگاه و با لفظ جلاله (والله – بالله – تالله) يا نام خداوند متعال به ساير زبانها ادا گردد و در صورت نياز به تغليظ دادگاه كيفيت اداي آن را از حيث زمان، مكان و الفاظ تعيين مي‌نمايد. در هر حال فرقي بين مسلمان و غيرمسلمان در اداي سوگند به نام خداوند متعال نخواهد بود. مراتب اتيان سوگند صورتجلسه مي‌گردد.
مبانی قانونی سوگند
- مواد ۱۳۲۵ تا ۱۳۳۵ ق.م؛
- مبحث هفتم از فصل دوم ق.آدم از مواد ۲۷۰ تا ۲۸۹؛
- آییننامه ترتیب اتیان سوگند مصوب ۱۳۲۱.
انواع قسم
الف) سوگند التزامی
سوگندی که در مراسم تحلیف خوانده میشود. این سوگند به عینالعقد معروف است که مورد نظر ما نیست و بیشتر در حقوق عمومی محل بحث است؛ مانند سوگند رئیس جمهور، نمایندگان مجلس، قضات، اعضای هیئت منصفه و وکلای دادگستری.
ب) سوگند اثباتی
سوگند قضایی یا اثباتی آن است که در دادگاه و با انجام تشریفات، واقعیتی را که به سود او است تایید میکند.
انواع سوگند اثباتی
۱. سوگند بتّی یا قاطع
قسمی است که منکر برای فیصله دادن دعوی یاد میکند. این نوع قسم حق مدعی است و تا زمانی که او درخواست ننموده، قسم دادن منکر ممکن نیست؛ زیرا ممکن است مدعی انتظار به دست آوردن دلیل دیگری را بکشد و نخواهد با استحلافِ منکر، دعوی را فیصله دهد و مشمول اعتبار مختوم نماید.
قسم بتّی برای رفع منازعه است و موجب برائت واقعی ذمه حالف نمیشود و حالف اگر به دروغ سوگند خورده باشد حق دیگری را به خود مباح نمیکند.
ماده ۱۳۲۸ ق.م – كسي كه قسم متوجه او شده است در صورتي كه بطلان دعوي طرف را اثبات نكند يا بايد قسم ياد نمايد يا قسم را به طرف ديگر رد كند و‌اگر نه قسم ياد كند و نه آنرا به طرف ديگر رد نمايد با سوگند مدعي، به حكم حاكم مدعيعليه نسبت به ادعايي كه تقاضاي قسم براي آن داده شده است، محكوم مي‌گردد.
ماده ۱۳۳۵ ق.م – توسل به قسم وقتي ممكن است كه دعواي مدني نزد حاكم به موجب اقرار يا شهادت يا علم قاضي بر مبناي اسناد يا امارات ثابت نشده‌باشد، در اين صورت مدعي مي‌تواند حكم به دعوي خود را كه مورد انكار مدعيعليه است، منوط به قسم او نمايد.
ماده ۲۷۰ ق.آدم – در مواردي‌كه صدور حكم دادگاه منوط به سوگند شرعي مي‌باشد، دادگاه به درخواست متقاضي، قرار اتيان سوگند صادر كرده و در آن، موضوع سوگند و شخصي را كه بايد سوگند يادكند تعيين مي‌نمايد.
۲ سوگند استظهاری
قسم استظهاری برای نوع خاصی از دعاوی که دعوایی بر علیه میت باشد کارایی دارد و در جایی است که اصل حق برعلیه میت ثابت شده و بقاء آن در نظر حاکم مشکوک باشد.
ماده ۱۳۳۳ ق.م – در دعوي بر متوفي در صورتي كه اصل حق ثابت شده و بقاء آن در نظر حاكم ثابت نباشد حاكم مي‌تواند از مدعي بخواهد كه بر بقاء حق خود قسم ياد كند.
در اين مورد كسي كه از او مطالبه قسم شده است نمي‌تواند قسم را به مدعيعليه رد كند.
حكم اين ماده در موردي كه مدرك دعوي سند رسمي است جاري نخواهد بود.
تبصره ۲ ماده ۲۷۹ ق.آدم – چنانچه وراث خوانده متعدد باشند و خواهان شخص ديگري باشد پس از اقامه بينه توسط خواهان، اداي يك سوگند كفايت مي‌كند.
شرایط حالف (یادکننده قسم)
- اهلیّت
ماده ۱۳۲۹ ق.م – قسم به كسي متوجه مي‌گردد كه اگر اقرار كند اقرارش نافذ باشد.
- لزوم انتساب عمل یا موضوع به حالف
ماده ۱۳۲۷ – مدعي يا مدعيعليه در مورد دو ماده قبل در صورتي مي‌تواند تقاضاي قسم از طرف ديگر نمايد كه عمل يا موضوع دعوي منتسب به شخص آن طرف باشد. بنابراين در دعاوي بر صغير و مجنون نمي‌توان قسم را بر ولي يا وصي يا قيم متوجه كرد مگر نسبت به اعمال صادره از شخص‌آنها آن هم مادامي كه به ولايت يا وصايت يا قيمومت باقي هستند و همچنين است در كليه مواردي كه امر منتسب به يك طرف باشد.
بنابراین حالف نمیتواند قسم یاد کند که ذمه شخص دیگری مشغول نیست یا او مرتکب جرمی نشده است؛ بلکه فقط میتواند بر عدم اشتغال ذمه خودش قسم یاد کند.
سوگند از اموری است که به شخصیّت و اعتقاد و ایمان شخص بستگی دارد به همین جهت ولی یا قیّم محجور نمیتواند به نمایندگی او سوگند یاد کند و قسم متوجه او نیست؛ بنابراین قانون تصریح کرده که نسبت به دعوی بر صغیر و مجنون نمیتوان قسم را بر ولی یا وصی یا قیّم متوجه کرد؛ یعنی دعاوی که ولی یا وصی یا قیّم به نمایندگی دخالت دارند از قسم نمیتوان استفاده کرد؛ اما هر گاه در ارتباط با اقدامات و اعمال ولی یا قیّم دعوایی مطرح باشد استفاده از سوگند ممکن خواهد بود؛ برای مثال قیّم در ارتباط با اداره امور محجور معاملاتی انجام دهد و دریافتها و پرداختهایی دارد و در این رابطه با افرادی اختلاف پیدا میکند و در طرح دعوی از سوگند استفاده میشود و اتیان سوگند از جانب او چون مربوط به عمل خود او است منعی ندارد؛ اما اگر اختلافی در رابطه را اموال محجور مطرح باشد و قیّم به عنوان خوانده از جانب محجور دفاع کند خواهان نمیتواند قسم را متوجه قیّم سازد و این حکم در مورد وصی و ولی هم صادق است.
- لزوم مباشرت حالف در ادای قسم
ماده ۱۳۳۰ ق.م – تقاضاي قسم قابل توكيل است و وكيل در دعوي مي‌تواند طرف را قسم دهد ليكن قسم ياد كردن قابل توكيل نيست و وكيل نمي‌تواند‌به جاي موكل قسم ياد كند.
نکول از سوگند
ماده ۱۳۲۸ ق.م – كسي كه قسم متوجه او شده است در صورتي كه بطلان دعوي طرف را اثبات نكند يا بايد قسم ياد نمايد يا قسم را به طرف ديگر رد كند و اگر نه قسم ياد كند و نه آنرا به طرف ديگر رد نمايد با سوگند مدعي، به حكم حاكم مدعيعليه نسبت به ادعايي كه تقاضاي قسم براي آن داده شده است، محكوم مي‌گردد.
آثار قسم
- قاطع بودن قسم.
ماده ۱۳۳۱ ق.م – قسم قاطع دعوي است و هيچ گونه اظهاري كه منافي با قسم باشد از طرف پذيرفته نخواهد شد.
- بتی بودن سوگند.
ماده ۱۳۳۳ ق.م – در دعوي بر متوفي در صورتي كه اصل حق ثابت شده و بقاء آن در نظر حاكم ثابت نباشد حاكم مي‌تواند از مدعي بخواهد كه بر بقاء حق خود قسم ياد كند.
- مجازات قسم دروغ.
ماده ۶۴۹ ق.ما: هركس در دعواي حقوقي يا جزائي كه قسم متوجه او شده باشد سوگند دروغ ياد نمايد به شش ماه تا دوسال حبس محكوم خواهدشد.
